Xəzərin səviyyəsində KƏSKİN AZALMA – Hansı ekoloji təhlükələr GÖZLƏNİLİR?

Ekologiya və təbii sərvətlər naziri Muxtar Babayev son açıqlamasında, Xəzər dənizi ilə bağlı həyəcan təbili çalıb. Xəzərin aşağı düşmə dinamikasının narahatlıq doğurduğu söyləyən nazir, dəniz səviyyəsinin son 5 ildə 69 sm, 10 ildə isə 114 sm aşağı endiyini diqqətə çatdırıb. 

Onun sözlərinə görə, Xəzər dənizinin ətraf mühitin bugünkü vəziyyəti və dəniz səviyyəsinin enmə dinamikası narahatlıq doğurur: 

“Hazırda Xəzər regionu həll olunmamış ekoloji problemlərin mənfi təsiri ilə bağlı bir sıra çətinliklərlə üzləşir. Bioresursların azalması, dəniz mühitinin çirklənməsi kimi antropogen təsirlərlə yanaşı, təbii mənşəli problemlər - iqlim dəyişikliyi nəticəsində dəniz səviyyəsinin uzunmüddətli enməsi dəniz ekosistemlərinin deqradasiyasına gətirib çıxarır”.

Xəzərin dayazlaşması hansı ekoloji təhlükələrə səbəb ola bilər?

Sözügedən problemlə bağlı Bizim.Media-ya açıqlama verən AMEA Akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun əməkdaşı, geofizika üzrə mütəxəssis, coğrafiya elmləri doktoru Əmir Əliyev isə, Xəzərin səviyyəsinin son 200 ildə 3 dəfə kəskin dəyişdiyini diqqətə çatdırıb:

“Enmələr nəticəsində 38 min hektar ərazi xilas oldu”

“1930-1977-ci illər arasında səviyyə 3 metr aşağı düşsə də, 1977-1995-ci illərdə 2.5 metr qalxıb. Amma 1995-ci ildən bu günə qədər 190 sm enib və bu günə qədər də enmə davam edir. 1977-ci ildə baş verən qalxmalar nəticəsində Azərbaycanın bütün sahil ərazilərində 50 min hektardan çox ərazi suyun altında qalmışdı. 

1995-ci ildən başlayan enmələrdən sonra isə təxminən 38 min hektara yaxın ərazi dəniz sularından xilas oldu. Əgər həmin dövrlərdə biz Xəzərdən qorunurduqsa, indi onu qorumağa çalışırıq. Bir sözlə, səviyyənin dəyişməsi, ölkəmizə çox ciddi təsir edir”.

Alimin sözlərinə görə, 2005-ci ildən etibarən enmə prosesi mütəmadi hal alıb:

“Ümumi enmə hazırda 190 sm-dir. Səviyyənin enməsi dənizin su balansı ilə birbaşa bağlıdır. Xəzərə su əsasən çaylar vasitəsi ilə daxil olur ki, burada da əsas rolu Volqa və Ural çayları oynayır. Bu çaylar dənizə tökülən suyun 95 faizini təşkil edir. Bundan başqa, Kür çayından Xəzərə xeyli miqdarda su daxil olur ki, bu da dənizin doluluğunu təşkil edir. 

Bir də Xəzərə tökülən yağıntılar var. Xəzərdən gedən sular var ki, bunlar da həm buxarlanma yolu ilə, həm də Qaraboğaz körfəzinə gedən sulardır. Son illər isə biz görürük ki, şimaldan Xəzərə tökülən su təxminən 30 faiz azalıb. Bir də qlobal istiləşmə nəticəsində dəniz üzərində artan temperatur nəticəsində buxarlanma həddi artıb ki, bu da səviyyəyə öz mənfi təsirini göstərir”. 

“2050-ci ilə qədər dənizin səviyyəsi düşməyə davam edəcək”

“Çoxəsrlik təcrübə də göstərir ki, Xəzər hər 200 ildən bir qalxır, hər 250 ildən bir isə aşağı enir. Bizdə ən çox yuxarı qalxma periodu 1800-ci illərin əvvəllərində baş verib. Əgər hesabı 250 il üzərindən aparsaq, görərik ki, bu əsrin ortalarına qədər, yəni 2050-ci ilə qədər dənizin səviyyəsi düşməyə, daha sonra isə yenidən qalxmağa davam edəcək. Bu dövr içərisində epizotik qalxmalar da müşahidə olunacaq ki, bu da 35 ildən bir baş verir və Günəş-Yer əlaqələri ilə bağlıdır. Ola bilsin ki, 2035-ci ilə qədər müəyyən qalxmalar baş versin”.

Ə.Əliyev, bu enib-qalxmaların Xəzəryanı ölkələrin ekologiyasına, təsərrüfatına və iqtisadiyyatın digər sahələrinə çox böyük zərbələr vurduğunu bildirdi:

“Çəkilmələr Qazaxıstan sahilərində daha kəskin xarakter alıb. Belə ki, Aktau şəhri istiqamətində Manqışlaq adlı ərazidə şirin su olmadığı üçün dənizin sahilinə yaxın ərazidə zavod tikmişdilər və onun vasitəsilə Xəzərin suyunu şirin suya çevirirdilər. Ancaq dəniz çəkildiyi üçün zavod xeyli aralıda qalıb. Buna görə də yeni kanallar çəkirlər ki, suyu zavoda gətirə bilsinlər”. 

“Dənizin çəkilməsi gəmiçiliyə və neft sənayesinə mənfi təsir edir”

Mütəxəssis, dəniz çəkilmələrinin Azərbaycanda əsasən gəmiçiliyə mənfi təsir etdiyini diqqətə çatdırıb:

“Gəmilərin limanlara daxil olduğu kanallar artıq dolub və bu da hərəkəti çətinləşdirir. Onları təmizləmək üçünsə böyük vəsaitlər sərf olunur. İkinci böyük zərbə neft sənayesinə dəyir. Əsasən də dənizdə qurulan neft platformaları bundan ciddi təsirlənirlər. Ona görə ki, onlar dəniz səviyyəsinə uyğun qurulub və işçilərin rahat gediş-gəlişi təmin edilib. 

Ancaq səviyyə aşağı düşdüyü üçün böyük çətinliklər ortaya çıxıb. Növbəti zərbə balıqçılığa dəyir. Belə ki, son illər Kürün deltası da xeyli aşağı düşüb və nəticədə ora kürü tökməyə gedən balıq növlərinin sayı azalıb. Əsas kürütökmə məntəqəsi Volqa çayının deltalarıdır və orada da ciddi enmələr baş verdiyi üçün balıqlar əvvəlki kimi kürü tökə bilmirlər. Buna görə də qiymətli balıq növləri azalmağa başlayıb”. 

Rövşən Ziya, Bizim.Media