Azərbaycanlığımız və Türklüyümüz - III yazı

Bütün hallarda “AzÉ™rbaycanâ€x9d kÉ™limÉ™sinin dövlÉ™t adı kimi seçilmÉ™si, onun Türk milli kimliyi üzÉ™rindÉ™ ifadÉ™si tÉ™sadüfdÉ™n çox, mÉ™ntiqli bir “yol xÉ™ritÉ™siâ€x9ddir. Çünki “AzÉ™rbaycanâ€x9d sözü yunan, fars, suriyani mÉ™nbÉ™lÉ™rÉ™ görÉ™ zahirÉ™n coÄŸrafi vÉ™ ölkÉ™-vÉ™tÉ™n anlamında TürklüyÉ™ yad kimi görünsÉ™ belÉ™ (halbuki “AzÉ™rbaycanâ€x9d kÉ™limÉ™si yerli mÉ™nbÉ™lÉ™rdÉ™ birmÉ™nalı olaraq türklük, oÄŸuzluq, xÉ™zÉ™rliklÉ™ ifadÉ™ olunur), onun xalqının mahiyyÉ™t etibarilÉ™ TürklüklÉ™ baÄŸlı olması AzÉ™rbaycan CümhuriyyÉ™ti meydana çıxana qÉ™dÉ™r É™sasÉ™n heç kÉ™sdÉ™ şübhÉ™ doÄŸurmamışdır. Ancaq AzÉ™rbaycan CümhuriyyÉ™tinin meydana çıxmasından sonra yeni dövlÉ™tin yaÅŸayanlarının türksoylu, irandilli, qafqazdilli ya da digÉ™r xalqlardan biriylÉ™ baÄŸlı olması barÉ™dÉ™ fikirlÉ™r ortaya çıxmışdır. Bir qÉ™dÉ™r dÉ™ dÉ™qiqləşdirsÉ™k deyÉ™ bilÉ™rik ki, É™vvÉ™llÉ™r tÉ™k-tük hallarda AzÉ™rbaycan türk xalqının kimliyilÉ™ baÄŸlı sÉ™slÉ™ndirilÉ™n fikirlÉ™r CümhuriyyÉ™tin quruluÅŸundan sonra özünün kuluminasiya nöqtÉ™sinÉ™ çatmış, bu günÉ™ qÉ™dÉ™r dÉ™ hÉ™min mÉ™sÉ™lÉ™ É™trafında müzakirÉ™lÉ™r davam etmÉ™kdÉ™dir.

ŞübhÉ™siz, bu mÉ™sÉ™lÉ™nin günümüzÉ™ qÉ™dÉ™r aktuallığını qoruyub saxlamasında Rusiya (çar Rusiyası, Sovet Rusiyası, Rusiya Federasiyası), Ä°ran (Qacarlar, PÉ™hlÉ™vilÉ™r vÉ™ Ä°Ä°R) vÉ™ TükiyÉ™ (Osmanlı, TürkiyÉ™ CümhuriyyÉ™ti) kimi 3 dövlÉ™tin ideoloqlarının, dövlÉ™t xadimlÉ™rinin dÉ™ É™hÉ™miyyÉ™tli dÉ™rÉ™cÉ™ dÉ™ rolu olmuÅŸdur. ÖzÉ™lliklÉ™, Sovet Rusiyası vÉ™ PÉ™hÉ™lÉ™vilÉ™r Ä°ranının yetkililÉ™ri, ideoloqları 1920-1930-cu illÉ™rdÉ™ “Türk AzÉ™rbaycanıâ€x9dnın “Türksüz AzÉ™rbaycanâ€x9da çevrilmÉ™si yolunda böyük bir yol qÉ™t etmiÅŸlÉ™r. BelÉ™ ki, bu dövrdÉ™ Sovet Rusiyasında Poxomov kimi yarırus yarıyÉ™hudi tarixçilÉ™r, PÉ™hlÉ™vilÉ™rdÉ™ isÉ™ Æx8f.KÉ™srÉ™vi, H.TağızadÉ™ tÉ™k yarıtürk yarıiranlı alimlÉ™r Türk-OÄŸuz-Turan ruhlu, mahiyyÉ™tli AzÉ™rbaycanı istÉ™r hÉ™rfiyyÉ™n, istÉ™rsÉ™ dÉ™ mahiyyÉ™tcÉ™ tÉ™hrif edÉ™rÉ™k “AzÉ™riâ€x9d anlamında irandilli, ya da “AzÉ™rbaycanlıâ€x9d mÉ™nasında qafqazdilli (É™slindÉ™ rusdilli) “xalqâ€x9d yapmaÄŸa baÅŸlamışlar.

Bu baxımdan zÉ™rrÉ™ qÉ™dÉ™r dÉ™ şübhÉ™ etmirik ki, Sovet Rusiyası vÉ™ PÉ™hlÉ™vi Ä°ran ideoloqları tÉ™rÉ™findÉ™n milli kimliyin ifadÉ™si kimi ortaya atılan “AzÉ™riâ€x9d vÉ™ “AzÉ™rbaycanlıâ€x9d anlayışları “AzÉ™rbaycanâ€x9d kÉ™limÉ™sinin Türk-OÄŸuz-Turan mahiyyÉ™tindÉ™n uzaqlaÅŸdırmaq üçün öncÉ™dÉ™n düşünülmüşdü. Amma onlar ilk dövrlÉ™rdÉ™ çalışırdılar ki, mümkün olduÄŸu qÉ™dÉ™r “AzÉ™riâ€x9d vÉ™ “AzÉ™rbaycanlıâ€x9d anlayışları AzÉ™rbaycan türk aydınlarının özlÉ™ri tÉ™rÉ™findÉ™n irÉ™li sürülsün, É™saslandırılsın. Bu mÉ™qsÉ™dlÉ™ “AzÉ™rbaycanâ€x9d sözünün orta É™sr müəlliflÉ™rinin É™sÉ™rlÉ™rinÉ™ istinadÉ™n türklükdÉ™n, oÄŸuzluqdan uzaq yeni-yeni ÅŸÉ™rhlÉ™ri ortaya atılırdı. Çox təəssüflÉ™r olsun ki, É™sil türk ruhlu aydınlarımızda bir çox hallarda bunun fÉ™rqinÉ™ varmadan “AzÉ™rbaycanâ€x9d kÉ™limÉ™sinin fars, suriyani, yunan anlamındakı tÉ™fsirlÉ™rinÉ™ uymuÅŸlar.  â€œAzÉ™rbaycanâ€x9d kÉ™limÉ™sinin bu dillÉ™rdÉ™ki yozumu isÉ™ onu türklükdÉ™n daha da uzaqlaÅŸdırmışdır.

Halbuku “Türkâ€x9d sözünün milli kimlik vÉ™ dövlÉ™t adı kimi É™sasÉ™n 4-7-ci É™srlÉ™rdÉ™ yayğınlaÅŸdığını nÉ™zÉ™rÉ™ alsaq, o zaman görÉ™rik ki, “AzÉ™rbaycanâ€x9d kÉ™limÉ™si daha É™skilÉ™rdÉ™ “Türkâ€x9dlükdÉ™n çox OÄŸuzluÄŸu, XÉ™zÉ™rliyi, Q(K)azaxlığı ifadÉ™ etmiÅŸdir. Æx8flbÉ™ttÉ™ bu o demÉ™k deyil ki, daha É™skilÉ™rdÉ™ “Türkâ€x9d, “Turanâ€x9d anlayışları olmayıb. SadÉ™cÉ™, AzÉ™rbaycan vÉ™ ona hÉ™mhüdud ölkÉ™lÉ™r daha É™skilÉ™rdÉ™  Turan-Türk vÉ™ OÄŸuz-XÉ™zÉ™r anlayışları arasında yer dÉ™yiÅŸdirmiÅŸ, ancaq onlardan bizÉ™ dörd É™sas ad qalmışdır: 1) OÄŸuz; 2) Turan; 3) XÉ™zÉ™r; 4) AzÉ™rbaycan. ŞübhÉ™siz, AzÉ™rbaycan ya da XÉ™zÉ™rbaycan mÉ™hz OÄŸuzluÄŸun vÉ™ Turanlılığın É™n çox bu bölgÉ™dÉ™ yayılmasının, eyni zamanda AzÉ™rbaycanın É™n É™ski dövrlÉ™rdÉ™n türklÉ™rin-turanların ölkÉ™si olmasının bariz örnÉ™yidir. Bu anlamda sonralar vÉ™ hazırda AzÉ™rbaycan türklÉ™rinin OÄŸuzların-XÉ™zÉ™rlÉ™rin davamçısı kimi “AzÉ™rbaycanâ€x9d vÉ™ “XÉ™zÉ™râ€x9d  kÉ™limÉ™lÉ™rinÉ™ sahib çıxmaları tÉ™biidir. Bir sözlÉ™, indi bütövlükdÉ™ Türk adlananlar vaxtilÉ™ OÄŸuz, XÉ™zÉ™r, Qazax, Bulqar, Hun, Suvar, Baharlı, Qacar, Æx8ffÅŸar vÉ™ baÅŸqa isimlÉ™rlÉ™ tarixdÉ™ adını qoymuÅŸlar ki, onların hÉ™r biri bizim, yÉ™ni “AzÉ™rbaycan Türk xalqının tarixiâ€x9dnin bir hissÉ™sidir.

Bunu, bizdÉ™n daha yaxşı bilÉ™n Sovet-Rus vÉ™ Ä°ran-Fars ideoloqları da daima XÉ™zÉ™rlÉ™ri, Hunları, Ä°skitlÉ™ri-OÄŸuzları, Qazaxları, Baharlıları, Bayandurları, Qacarları “Türk AzÉ™rbaycanâ€x9dından, AzÉ™rbaycan Türk tarixindan uzaq tutmaÄŸa çalışmışlar. BelÉ™liklÉ™, onların “AzÉ™rbaycanâ€x9d kÉ™limÉ™si üzÉ™rindÉ™ apardığı ideoloji oyunlar 1930-cu illÉ™rin sonlarına doÄŸru hÉ™m “Sovet AzÉ™rbaycanıâ€x9d, hÉ™m dÉ™ “İran AzÉ™rbaycanıâ€x9dnda öz “bÉ™hÉ™rsiniâ€x9d vermÉ™yÉ™ baÅŸlamışdır. ÖzÉ™lliklÉ™, “Sovet AzÉ™rbaycanıâ€x9d vÉ™ “İran AzÉ™rbaycanıâ€x9dnda milli ruhlu aydınların repressiyaya cÉ™lb olunmasıyla yalnız Türk millÉ™tinin milli ruhlu baÅŸbilÉ™nlÉ™rinin hÉ™yatlarına son qoyulmamış, eyni zamanda onun OÄŸuz-Türk-Turan ruhlu milli dilinin (Türk dilinin), milli kimliyinin (Türk kimliyinin), milli vÉ™tÉ™ninin (Türk AzÉ™rbaycanın) üstündÉ™n dÉ™ amansızcasına xÉ™tt çəkilmiÅŸdir. Bununla da, DÉ™rbÉ™nddÉ™n KÉ™ngÉ™r körfÉ™zinÉ™, Bakıdan Æx8frzuruma qÉ™dÉ™rki Türk AzÉ™rbaycanında vahid millÉ™t, vahid dil, vahid mÉ™dÉ™niyyÉ™t, vahid tarix, vahid vÉ™tÉ™n anlayışları aradan qaldırmaÄŸa çalışaraq, onun yerini irandilli azÉ™rilÉ™r, irandilli kürdlÉ™r, irandilli talışlar, irandilli tatlar, qafqazdilli udinlÉ™r, qafqazdilli albanlar, qafqazdilli lÉ™zgilÉ™r, daÄŸ yÉ™hudilÉ™ri, rusdilli malakanlar vÉ™ bu kimi “xalqlarâ€x9da, “millÉ™tlÉ™râ€x9dÉ™ parçalmaqla doldurmaq istÉ™miÅŸlÉ™r. Guya, bugünkü AzÉ™rbaycan xalqının É™cdadları da, hazırda É™sasÉ™n türk dillÉ™rindÉ™n birindÉ™ danışan irandilli “azÉ™rilÉ™râ€x9d ya da qafqazdilli albanlar, udinlÉ™r vÉ™ baÅŸqalarıdılar.

Bu baxımdan “AzÉ™rbaycan tarixiâ€x9d, “AzÉ™rbaycan xalqının tarixiâ€x9d anlayışlarına 1930-cu illÉ™rin sonlarına qÉ™dÉ™r  olan baxışla sonrakı baxışlar arasında kÉ™skin fÉ™rqlÉ™rin, daha doÄŸrusu az qala alternativsiz müddÉ™aların  ortaya atılması tÉ™sadüfi olmamışdır. Sovet Rusiyası vÉ™ PÉ™hlÉ™vilÉ™r Ä°ranı demÉ™k olar ki, eyni dövrdÉ™ 1930-cu illÉ™rin ortaları vÉ™ sonlarına doÄŸru hÉ™r iki AzÉ™rbaycanda düşünülmüş siyasÉ™ti hÉ™yata keçirirdilÉ™r.  DoÄŸrudur,  bÉ™zi mÉ™slÉ™lÉ™rdÉ™ heç dÉ™ onların maraqları kÉ™siÅŸmirdi. Amma bütövlükdÉ™ hÉ™r ikisinin ortaq niyyÉ™ti hÉ™rfi mÉ™nada “AzÉ™rbaycanâ€x9d kÉ™limÉ™sindÉ™n Türk anlamını, mahiyyÉ™tcÉ™ isÉ™ AzÉ™rbaycan ölkÉ™sindÉ™n Türk AzÉ™rbaycanı izini silmÉ™k, bunun É™vÉ™zindÉ™ “Rus-Sovet AzÉ™rbaycanıâ€x9d ya da “Fars-Ä°ran AzÉ™rbaycanıâ€x9d ortaya qoymaq idi.

Maraqlıdır ki, onların ideoloqları “Rus-Sovet AzÉ™rbaycanıâ€x9d ya da “Fars-Ä°ran AzÉ™rbaycanıâ€x9dnı É™saslandırmaq üçün yalnız yeni yazdıqları kitablarda saxtakarlıqlarla kifayÉ™tlÉ™nmÉ™miÅŸ, eyni zamanda vaxtilÉ™ AzÉ™rbaycan türklÉ™rinin tarixinÉ™, É™dÉ™biyyatına, fÉ™lsÉ™fÉ™sinÉ™ aid yazılmış kitablara da ciddi ÅŸÉ™kildÉ™ É™l gÉ™zdirmiÅŸlÉ™r. MÉ™sÉ™lÉ™n, A.A. Bakıxanovun 1951-ci ildÉ™ AzÉ™rbaycan türkcÉ™sindÉ™ nəşr olunmuÅŸ “Gülüstani-Ä°rÉ™mâ€x9d É™sÉ™ri çoxlu tÉ™hriflÉ™rÉ™ mÉ™ruz qalmışdır. Çünki o, bu É™sÉ™rindÉ™ Türk, Türk dili, Türk AzÉ™rbaycanı, XÉ™zÉ™r AzÉ™rbaycanı kimi anlayışlardan geniÅŸ ÅŸÉ™kildÉ™ istifadÉ™ etmiÅŸ, bu anlamda Sovet Ruisyası ideoloqlarına lazım olan “AzÉ™rbaycan tarixiâ€x9d, “AzÉ™rbaycan diliâ€x9d kimi ifadÉ™lÉ™rÉ™ yer vermÉ™miÅŸdir. Sovet ideoloqları da Bakıxanovun É™sÉ™rinÉ™ É™l gÉ™zdirÉ™rÉ™k “Türk millÉ™tiâ€x9d “Türk diliâ€x9d sözlÉ™rini “azÉ™rbaycanlıâ€x9d, “azÉ™rbaycancaâ€x9d kimi tÉ™hrif etmiÅŸ, ya da ümumiyyÉ™tlÉ™ hÉ™min hissÉ™lÉ™ri kitabdan çıxartmışlar.

Gördüyümüz kimi, SovetlÉ™r Birliyi dönÉ™minin 70 ili É™rzindÉ™ “Sovet AzÉ™rbaycanıâ€x9d daha çox sovetləşmÉ™dÉ™n-ruslaÅŸma qismÉ™n iranlılaÅŸma, “İran AzÉ™rbaycanıâ€x9d isÉ™ É™sasÉ™n iranlılaÅŸma-farslaÅŸma qismÉ™n ruslaÅŸma ideoloji prosesinin içindÉ™ olmuÅŸdur. Bununla da 20-ci É™srin sonlarına qÉ™dÉ™r hÉ™r iki AzÉ™rbaycanda “AzÉ™rbaycan tarixiâ€x9d, “AzÉ™rbaycan fÉ™lsÉ™fÉ™siâ€x9d, “AzÉ™rbaycan É™dÉ™biyyatıâ€x9d anlayışları Sovet Rusiyası vÉ™ PÉ™hlÉ™vilÉ™r Ä°ranının (daha sonra Rusiya Federasiyası vÉ™ Ä°Ä°R-in) tÉ™siri altında mümkün olduÄŸu qÉ™dÉ™r ilkin Türk mahiyyÉ™tindÉ™n uzaq tutulmuÅŸdur. Ancaq 1990-cı ilin baÅŸlarında “Sovet AzÉ™rbaycanıâ€x9dnın SSRÄ°-nin tÉ™rkibindÉ™n çıxaraq yenidÉ™n Türk kimliyinÉ™ vÉ™ Türk dilinÉ™ sahib çıxaraq Türk AzÉ™rbaycanına dönüş etmÉ™si AzÉ™rbaycan türklÉ™rinin yenidÉ™n bütövləşmÉ™si yolunda mühüm bir mÉ™rhÉ™lÉ™ olmuÅŸdur. DoÄŸrudur, Rusiya Federasiyası SSRÄ°-nin daÄŸlmasından sonrakı ilk illÉ™rdÉ™ Åžimali AzÉ™rbaycanda mÉ™cburi olaraq buraxdığı boÅŸluÄŸu doldurmaq  yolunda bir sıra addımlar atmışdır. BizcÉ™, bu anlamda Åžimali AzÉ™rbaycanın müstÉ™qilliyinin ilk illÉ™rindÉ™ tÉ™bii ÅŸÉ™kildÉ™ ortaya çıxmış “Türk AzÉ™rbaycanıâ€x9d ruhunun bir qÉ™dÉ™r sonra zÉ™iflÉ™mÉ™si, hÉ™tta Türk dilinin yenidÉ™n “AzÉ™rbaycan diliâ€x9d kÉ™limÉ™siylÉ™ É™vÉ™zlÉ™nmÉ™si, özÉ™lliklÉ™ Konstitusiyada bu cür tÉ™sbitini tapması tÉ™sadüfi olmamışdır. DemÉ™li, SSRÄ°-nin varisi olan Rusiya Federasiyası SovetlÉ™r Birliyi dönÉ™mindÉ™ olduÄŸu kimi, AzÉ™rbaycanda baÅŸ verÉ™n hÉ™r bir prosesi ciddi ÅŸÉ™kildÉ™ tÉ™qib etmÉ™klÉ™ kifayÉ™tlÉ™nmir, eyni zamanda onun milli kimliyinin, milli dilinin, milli mÉ™dÉ™niyyÉ™tinin, milli fÉ™lsÉ™fÉ™sinin, milli tarixinin, milli É™dÉ™biyyatının bir sözlÉ™ milli ideyasının hansı istiqamÉ™tdÉ™ formalaÅŸmasına vÉ™ inkiÅŸafına bacardığı qÉ™dÉ™r tÉ™sir göstÉ™rmÉ™yÉ™ çalışır. TÉ™bii ki, Rusiya Federasiyasının ideoloqları bunu edÉ™rkÉ™n dÉ™ “Sovet AzÉ™rbaycanıâ€x9d dönÉ™mi mÉ™ktÉ™binin yerli yetirmÉ™lÉ™ri olan tarixçi, dilçi, fÉ™lsÉ™fəçi, É™dÉ™biyyatçı vÉ™ baÅŸqa ziyalılardan, özÉ™lliklÉ™ dÉ™ bu sahÉ™lÉ™rdÉ™ etnik azlıqları tÉ™msil edÉ™nlÉ™rin tÉ™msilçilÉ™rindÉ™n  kifayÉ™t qÉ™dÉ™r yararlanmaÄŸa çalışmışıdr, çalışmaÄŸa da davam edir.

Rusiya Federasiyasının bu xÉ™ttini PÉ™hlÉ™vilÉ™ri devirÉ™rÉ™k “İranâ€x9dda onun yerinÉ™ hakimiyyÉ™tÉ™ gÉ™lmiÅŸ Fars-ÅžiÉ™ rejimi izlÉ™mÉ™kdÉ™dir. Çünki 1990-cı illırin baÅŸlarında “Sovet AzÉ™rbaycanıâ€x9dnın SSRÄ°-nin tÉ™rkibindÉ™n çıxaraq müstÉ™qilliyini bÉ™rpa etmÉ™si, eyni zamanda ilk dövrlÉ™rdÉ™ É™sasÉ™n, daha sonra qismÉ™n Türk ruhunu ifadÉ™ etmÉ™si “İran AzÉ™rbaycanıâ€x9dnda geniÅŸ É™ks-sÉ™da doÄŸurmuÅŸdur. BelÉ™ ki, “İran AzÉ™rbaycanıâ€x9d kÉ™limÉ™sindÉ™ki “İranâ€x9d kimliyinÉ™ vÉ™ vÉ™tÉ™ninÉ™ etiraz olaraq AzÉ™rbaycanın güneyindÉ™ yaÅŸayan soydaÅŸlarımız iki vacib şüar irÉ™li sürmÉ™kdÉ™dirlÉ™r: 1) “Haray, haray mÉ™n TürkÉ™m!â€x9d; 2) “AzÉ™rbaycan var olsun, istÉ™mÉ™yÉ™n kor olsun!â€x9d. Gördüyümüz kimi, hÉ™r iki şüar birmÉ™nalı ÅŸÉ™kildÉ™ “İranlıâ€x9d ya da onun kiçik forması olan “azÉ™riâ€x9d milli kimliyinÉ™, eyni zamanda “İranâ€x9d adlı vÉ™tÉ™n-ölkÉ™ kimliyinÉ™ qarşı ortaya atılmışdır. “İranlı-azÉ™riâ€x9d etnik, “İranâ€x9d vÉ™tÉ™n-ölkÉ™ kimliyinÉ™ qarşı isÉ™ dÉ™qiq ÅŸÉ™kildÉ™ Türk etnik kimliyilÉ™ AzÉ™rbaycan vÉ™tÉ™ni kimliyi qoyulur. Çünki “MÉ™n AzÉ™rbaycanamâ€x9d, “MÉ™n TürkÉ™mâ€x9d ikiliyi vÉ™tÉ™n vÉ™ millÉ™t ya da millÉ™t vÉ™ vÉ™tÉ™n anlayışlarının milli düşüncÉ™dÉ™ daÅŸlaÅŸması, monolitləşmÉ™sidir. DemÉ™li, Güney AzÉ™rbaycan türklÉ™rinin É™sas yolu Güney AzÉ™rbaycanın vÉ™tÉ™n vÉ™ milli kimlik baxımdan “İranâ€x9da baÄŸlı olmadığını isbat etmÉ™k, bu anlamda “İran AzÉ™rbaycanıâ€x9d anlayışının yerinÉ™ dÉ™ “Türk-Turan AzÉ™rbaycanıâ€x9d düşüncÉ™sini formalaÅŸdırmaqdır. BizcÉ™, son zamanlarda bu yolda Güney AzÉ™rbaycan Türk aydınlarından M.Şəhriyar, SÉ™hÉ™nd, M.Zehtabi, M.ÇöhrÉ™qanlı vÉ™ baÅŸqaları böyük É™mÉ™k sÉ™rf etmiÅŸlÉ™rdir.

Doç.Dr. Faiq ELEKBEROV