Bütövlükdə Avropa İttifaqının və onun iqtisadiyyatının çoxdan burulğanlı dövrə qədəm qoyması bu gün iqtisadi göstəricilərdən tutmuş Brüsseldəki həyəcanlı hesabatlara qədər bir çox faktlarla sübut olunur. Avropa öz rəqiblərindən - ABŞ və Çindən geridə qalmasını aradan qaldıra biləcəkmi?
Avropa həyat səviyyəsi: geri sayım başlayır?
Artıq Donald Trampın Amerikanın 47-ci prezidenti olacağı ilə bağlı ilk xəbərdən sonra avro 1,7% ucuzlaşıb. Bu, 2020-ci ilin martında COVİD-19 pandemiyasının səbəb olduğu kotirovkaların azalmasından bəri Avropa valyutasının ən kəskin bir günlük enişidir. Onda sərmayəçilər də təşviş içində dollara üz tutdular.
MÖVZU İLƏ BAĞLI:
Tramp Baydenlə görüşüb
Eyni zamanda Aİ-də böhran uzun müddətdir ki, inkişaf edir. Avroskeptiklərə böyük uğur gətirən Avropa Parlamentinə keçirilən son seçkilərin nəticələri də iqtisadi və siyasi institutlarda ciddi uğursuzluqlardan xəbər verir.
Axı, Aİ-nin tənqidi ciddi problemlərlə üzləşməsəydi, orta statistik seçicinin dəstəyi ilə qarşılaşmazdı. Bu, ilk növbədə, bir çox avropalıların həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinə aiddir.
Keçən il sorğuda iştirak edən respondentlərin 46%-i həyat standartlarının aşağı düşdüyünü, 39%-i isə daha da aşağı düşəcəyini bildirdilər. Üç Aİ ölkəsində isə vətəndaşların əksəriyyəti artıq həyat səviyyəsinin aşağı düşdüyünü bildirib. Burada “çempion” Kipr idi, orada əhalinin 70%-nin həyatı pisləşdi. Lakin Fransa heç də geri qalmır. Fransızların 62%-i həyat səviyyəsinin aşağı düşdüyünə inanır. Həyatı səviyyəsinin pisləşdiyini üçüncü ölkə Portuqaliyadır (57%).
"Avrobarometer" xidmətinin məlumatına görə sorğuda iştirak edənlərin yarısından çoxu Avropa İttifaqında işlərin “səhv istiqamətdə” getdiyinə inanır. Aİ-yə müsbət baxanların sayı 2023-cü ilin ortalarında 52% idisə, 2023-cü ilin sonunda bu göstərici 47%-ə düşüb. Eyni zamanda, respondentlərin 64%-i öz hökumətlərinin hərəkətlərindən və yaşayış böhranı ilə mübarizə tədbirlərindən narazıdır. ÜDM-in artımı baxımından Avropa İttifaqı həm Çindən, həm də ABŞ-dan xeyli geri qalıb.
Bu il də vəziyyət yaxşılaşmayıb. 2024-cü ilin birinci rübündə Aİ ölkələrinin daxili dövlət borcu artmaqda davam edib və ÜDM-in 82%-nə yüksəlib. Amma, məsələn, Fransa orta Avropa göstəricisini qabaqlayır - onun daxili dövlət borcu 110,8% təşkil edir.
Aİ-nin iqtisadi problemlərinin əsas səbəbləri Çin və ABŞ-la rəqabət, yüksək enerji qiymətləri, rəqəmsal texnologiyalarda geriləmə, güclü bürokratikləşmə, əhalinin qocalmasıdır və s. Amma ilk növbədə, bu, ÇXR iqtisadiyyatının dövlət dəstəyi ilə ciddi üstünlüyə malik olduğu bir şəraitdə neoliberal iqtisadi model ilə bugünkü reallıqlar arasındakı uyğunsuzluqdur. Avropa Komissiyası həyəcan bununla bağlı təbili çaldı və bu ilin sonuna kimi Aİ iqtisadiyyatını xilas etmək üçün təcili strategiya hazırlamağa başlandı.
Avropanın Tramplaşması
Ancaq hər şeydən əvvəl, bu ilin yayından etibarən üfüqdə Avropa üçün başqa bir problem görünür - mühafizəkar namizəd Donald Trampın ABŞ prezidentliyinə yeni gəlişi. Respublikaçı dərhal Amerikanın maraqlarını qorumaq üçün Aİ-yə əsl ticarət müharibəsi elan edəcəyinə söz verdi və bazarlar Trampın qələbəsinə dərhal reaksiya verdi.
Beləliklə, ABŞ-ın yeni prezidentindən proteksionizmi gözləyərək, Avropada ticarətdə Russell 2000 indeksi 6%-dən çox yüksəldi. Çin rəqabətindən qorunma ərəfəsində İlon Maskın Tesla səhmləri də 4%, Bitcoin isə 8% artıb. İlkin ticarətdə ABŞ-ın ən böyük banklarının da payı böyüdü: Wells Fargo, Citigroup və Bank of America 8%, JPMorgan və Morgan Stanley isə təxminən 7%.
Lakin ABŞ-da seçkilərdən dərhal sonra yaşıl enerjinin payı 8-10%, Çin şirkətlərinin, o cümlədən ən böyük elektomobil istehsalçısı BYD-nin aktivləri 2,6-3,6% azalıb.
Avro dollar qarşısında müəyyən qədər stabilləşsə də, noyabrın 7-nə kimi Aİ-də birjalarda ucuzlaşma qeydə alınıb. Ümumavropa indeksi Stoxx 600 0,54%, DAX 1,13%, CAC 40 isə 0,51% ucuzlaşıb.
Porsche, BMW, Mercedes və Volkswagen-in səhmləri müvafiq olaraq 6,5%, 6,4%, 5% və 4,9% ucuzlaşaraq alman avtomobil istehsalçılarına da ciddi zərbə vuruldu. Bununla belə, Almaniya-Avropa avtomobil sənayesi çoxdan "yoldan çıxıb". Belə ki, uzun sürən satış böhranı fonunda avtomobil hissələri və avadanlıqları istehsal edən Schaeffler AG şirkəti Almaniya və digər Avropa ölkələrində 4700 işçini ixtisar etməyi planlaşdırır.
Onun Almaniyadan kənarda yerləşən iki fabriki tamamilə bağlanıb. Schaeffler-in mənfəəti keçən illə müqayisədə bu il 45% azalıb. Həmçinin, dünyanın ən böyük avtomobil hissələri tədarükçüsü Bosch, artıq 7000-dən çox iş yerini ixtisar etdiyini elan etmişdi. O, davam edən iqtisadi tənəzzül fonunda daha çox işçinin içdən çıxarıla biləcəyini açıqladı. Digər avtomobil hissələri istehsalçısı ZF Friedrichshafen AG 14 000-ə qədər iş yerini ləğv etmək niyyətindədir.
Volkswagen Almaniyada üç fabrikinin bağlandığını, Audi isə Belçikada istehsalı dayandırdığını elan etdi. Beləliklə, Avropanın müxtəlif ölkələrində on minlərlə işçi tezliklə küçələrə axışacaq.
Alman Avtomobil Sənayesi Assosiasiyası (VDA) həyəcan təbili çalır, Birləşmiş Ştatlarla danışıqlara başlamağa və yeni Amerika rüsumlarının tətbiq edilməməsini təmin etmək üçün mümkün olan hər şeyi etməyə çağırır. Aİ avtomobil sənayesi növbəti on il ərzində 186,000 iş yerini itirə bilər. Artıq avqust ayında Avropada yeni avtomobillərin satışı 18,3% azalıb, lakin bu azalma elektromobillərə təsir etməyib.
Ənənəvi alman, əslində isə Avropa avtomobil sənayesinin böhranının bir sıra səbəbləri var - elektromobillərə (EV) keçid, Çinlə rəqabəti, ucuz Rusiya enerji resurslarından imtina və s. Belə ki, elektrik avtomobillərinin istehsalı daha az işçi tələb edir. Aİ-də enerji qiymətləri isə Çin və ABŞ-dan dörd dəfə yüksəkdir. Lakin eyni zamanda, VDA heç də inanmır ki, Brüsselin Çin elektrikli avtomobillərinə tətbiq etdiyi tariflər vəziyyəti xilas edəcək. Əksinə, bu, qiymətlərin artmasına və ticarət gərginliyinə səbəb ola bilər.
Tramp administrasiyasından çox asılı olan Avropa iqtisadiyyatında digər mühüm sektor polad və alüminium sənayesidir.
Donald Tramp hələ birinci prezidentliyi dövründə Aİ-dən alınan polad və alüminiuma rüsumlar tətbiq edib. Və o vaxtdan bəri problem yalnız qismən həll olunub. Son prezident seçkiləri ərəfəsində növbəti danışıqlar dalana dirənib. İndi Avropa Polad İstehsalçıları Birliyi (EUROFER) deyir ki, yeni danışıqlarda razılığa gəlinməzsə, Avropadan polad ixracı fəlakətli 25% tariflə üzləşəcək.
Ümumilikdə, Trampın artan tarifləri Aİ-nin iqtisadi artımını 1,5% azalda bilər. Axı, 2023-cü ildə Aİ ixracatının beşdə biri ABŞ-ın payına düşüb. 1-ci yerdə maşın və nəqliyyat vasitələri, 2-ci yerdə kimyəvi maddələr, 3-cü yerdə isə sənaye malları olub.
Eyni zamanda, enerji təchizatı istisna olmaqla, bütün sektorlar üzrə ticarət balansı Aİ-nin xeyrinə müsbət olub. 2023-cü ildə Avropa Amerikaya 502,1 milyard avro dəyərində mal satsa da, cəmi 344,2 milyardlıq mal alıb və 157,9 milyard avroluq fərqi asanlıqla cibinə qoyub.
Demək, Donald Tramp tariflərlə Avropa mallarının genişlənməsindən qorunmaq qərarına gəldikdə, özünəməxsus şəkildə haqlıdır. Avropadan ABŞ-a ilk beş ixracatçı Almaniya, İtaliya, İrlandiya, Fransa və Hollandiyadır ki, bu ölkələrin iqtisadiyyatı yüksək tariflərdən ən çox zərər çəkə bilər.
Eyni zamanda, bəzi Aİ ölkələrinə təkcə ixraca tətbiq edilən tariflərin artması deyil, həm də Amerikanın özündə korporativ vergilərin azaldılması ziyan vura bilər.
Belə ki, Tramp hasilatı ABŞ-a qaytaran şirkətlər üçün bu vergini indiki 21%-dən 15%-ə endirəcəyini vəd edib. İrlandiyayda isə hazırda 210 min nəfəri işlədən minə yaxın Amerika şirkəti fəaliyyət göstərir.
İqtisadçılar Aİ iqtisadiyyatının hazırkı vəziyyətini tənəzzülə doğru sürüşmək təhlükəsi yaradan ləng artım kimi qiymətləndirirlər. Və Trampın tarifləri bu keçidi əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirə bilər.
Ancaq qoca Avropa üçün hər şey o qədər də pis deyil: ABŞ-da seçkilərdən sonra bəzi sahələrdə, məsələn, hərbi və aerokosmik sənayedə gəlir artıb. Stoxx Europe Aerospace & Defence indeksi 2,1%, Airbus 0,37% və Rheinmetall 3,2% artıb. Həmçinin, Ukraynaya ayrılan maliyyənin gözlənilən azalması Aİ dövlətlərinin özlərinin hərbi ehtiyaclarına daha çox vəsaitin ayrılmasına imkan verə bilər.
İqtisadi problemlər özü ilə siyasi qeyri-sabitlik gətirir. Və artıq Fransada havada, daha doğrusu, ifrat sağın qarmaqlarından asılı qalan azlıq hökuməti qurmaq mümkün oldu.
Ötən gün Avropa Birliyinin digər ən böyük dövləti olan Almaniyanın kansleri maliyyə nazirini vəzifəsindən azad etdi. Bu isə bütün federal hökumətin süqutu təhlükəsi yaradır. Lakin Trampın qələbəsindən sonra Brüsseldən asılı olmayan kursu davam etdirən və əvvəllər Aİ-də üsyançı, hətta az qala yad sayılan Macarıstanın baş naziri Viktor Orbanın mövqeyi xeyli yaxşılaşıb.
Bəlkə də Avropa üçün həll yolu məhz bu istiqamətdə - milli maraqların müdafiəsi, bütün Avropa dövlətlərinin maksimum müstəqilliyi və digər ölkələrin işlərinə militarizm və təcavüzkar müdaxiləni rədd etməkdə, suveren hökumətlərin real məsuliyyətindədir.
Rəna Cumaqızı, Bizim.Media
