Məhəmməd Hadinin insan haqqında düşüncələri...

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0

İkinci yazıda göstərmişdik ki, Məhəmməd Hadi hər bir istəyin, arzunun, amalın insan əli ilə yapıla biləcəyinə, insanın ağlı və düşüncəsi vasitəsilə həyata keçiriləcəyinə dərin ümid bəslədiyi üçün insanları birliyə səsləyirdi:

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Cahanı titrədir tövhidi-millət,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Qoparmazmı dağı olduqda himmət?

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Olanda cift arayü xəyalat

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Doğar bunlardan övladi-kəmalat.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Rücu etmək gərək əqli-səlimə,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Olaq ləbbeykzən fikri-həkimə.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Kənarə taşlayaq fikri-səqimi,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Edək dərpiş rahi-müstəqimi.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Yaşa, ey ittifaqi-millətəfruz!

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Yerə bat, ey nifaqi-xanimansuz!

İnsanlar arasında haqqın, həqiqətin , sədaqət və etibarın , rəhm və ədalətin olmaması şairi ümidsizliyə sala bilmir.xa0 O, gecə-gündüz həqiqətin, ədalətin bərpa olacağına, insanların öz səhvlərini dərk edəcəklərinə , ağlın, kamalın, düşüncəninxa0 hər şeyə qalib gələcəyinə inanır və inamını belə ifadə edir:

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Gecmi, tezmi, bilməm, amma haqq edər bir gün zühur,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Kəsbi-imtinan qılmışdır buna vicdanımız.

Məhəmməd Hadi insanla şüuru vəhdətdə götürür, birini digərsiz lazım olmayan bir şey hesab edir, onları bir-birinə qarşı qoymur.xa0 Şair bunlardan hansının əvvəl, əsas olduğunu, hansınınsa törəmə, ikinci olduğunuxa0 söyləmir. O, ağıla , şüura üstünlük verərək göstərir ki, insanla heyvan hər ikisi canlı varlıqdır. Bunlardan birinin insan, digərinin heyvan adlanmasınıxa0 da şüurla, ağılla əlaqələndirir.

Deməli, insan şüura, ağıla malik olduğu üçün qiymətlidir, şərafətlidir. Düşüncəsiz, ağılsız adamlar heyvandan fərqlənmirlər. Bu nəticəni şairin “Əql” adlı

əsərindən çıxarırıq:

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Cahanda əql misli varmı rəhbər?

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Bəşər danişlə oldu kampərvər.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Edək dərpiş ənvari-hüdayi,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Bu mişkati-bəvariqintimayi.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Bəni-adəm bu feyzə oldu malik,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Odur ki, oldu məscudi-məlaik.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Təcəlla eylədi aləmdə fərhəng,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Odur ki, oldu zinətbəxşi-ovrəng.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Nədir bu nur, nə bu feyzi-səmavi

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Ki, həstigahi olmuş cümlə havi?

M.Hadi “Şüur” adlı əsərində də şüurun varlıq üçün nə qədər mühüm və zəruri olduğunu göstərir:

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Kurluqdan nə yetər, aşiqi-nur olmalıyız,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Tərk edib səfsətəni, əhli-şüur olmalıyız.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Açaraq can gözünü eylə təmaşayi-cahan,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Laşüuranə yaşarsaq, bizə əfsus,xa0 ixvan.

Dövrünün, zamanının hər bir ağıllı, kamallı ziyalısı insan məfhumunun mənasını, məzmununu cəmiyyətin mənafeyi mövqeyindən açıqlamağa çalışmış,insanı yaxşı, ümumbəşəri əhəmiyyəti olan işlər görməyə səsləmişdir. Məhəmməd Hadi də belələrindən idi. O da “Əfkari-pərişan, ya ki, təraneyi-təhəyyüranə” şeirininxa0 sonunda “İnsan nədir?” sualına belə cavab verir:

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 İnsan nədir? Yəni qabili-üns.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Gər böylə isə nədir bu vəhşət?

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Vəhşət nədir?Yəni zülmü icbar.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 İcbar nə?Suyi-istifadət.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Məxluq ki hürr xəlq olunmuş,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Etmək onu bəsteyi-əsarət,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Təhdid ilə etmək həqqi təhdidi,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Qoyma sitəm adına ədalət,

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Məsumlar üstə amir olmaq—

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Həp zalimü dunü bikifayət.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Qıldıqca nəzər bu faciatə,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Nifrət eləyir könül həyatə.

Vəhşilik, zalımlıq və haqsızlıqlaxa0 i n s a n anlayışı bir araya sığmır – Hadinin qənaəti budur. Arzuladığını görməyən şair həyata çox küskün yanaşır, sanki onu görmək istəmir.

Ağıla, şüura yüksək qiymət verən, oni təbiəıt, kainatlaxa0 insan arasında mühüm əlaqə vasitəsi hesab edən şair, bəzən insanın təbiət qarşısında acizliyindən söhbət açır və göstərir ki, bu acizlik insanın dünya işlərini, səmavi hadisələrin sirrini dərk edə bilməməsindən doğur. Bir tərəfdən, o, qeyd edir ki, insan dünyanı gözəlləşdirmək, yeniləşdirmək, özü üçün yararlı halaxa0 salmaqdan ötrü dünyaya gəlmişdir, digər tərəfdən, həmin fikrinin əksinə olaraq, insanın dünyanı və hətta,xa0 özünü dərk etmək qabiliyyəttinə malik olmamasını söyləyir.

Belə ziddiyyətli düşüncə tərzi M.Hadidə uzun müddət davam edir. İnsanın həyatdakı rolu haqqında şairin fikrini onun məqaləsindən gətirilmiş aşağıdakı parçadaxa0 aydın görmək olur. Məhəmməd Hadı yazır:”Dünyanın da yaraşığı, imranı bizimlədir, bizimlə! Bəs dünyanın məmur və abad olması insan övladı ilədir. Bu baği-fənanın rövnəq və lətafətixa0 şəcəreyi-adəmiyyət ilədir.Bu bağın içərisində nəşvü nüma tapan, böyüyən gülləri, çiçəkləri xanca mühafizə etməyə bir bağçavanın vücudi zəruridir. Ta ki, bu mahir bağçavanın yədi-məharətində bəslənmiş çiçəklər, ağaclar vaxtından iləri vərəqrizi-xəzan olmayıb mövsimi-məhdudində öz meyvəsini, öz gülünü göstərsin, dünya bağçası müzəyyən olsun. Bağban olmadığı təqdirdə bu ağaclar hər dürlü qurdlara, mikroblara, susuzluqlara düçar olaraq, baharı gəlməmişxa0 xəzanə uğrayacağıxa0 nə qədər aydın isə, heyəti-bəşəriyyətə məhv olacağı bir o qədər açıq və aydındır. “xa0

Lakin “Təraneyi-qəmpərvəranə”əsərində o, aqnostisizm mövqeyi tutur, dünyanın sirlərini, təbiətdə baş verən hadisələri insanın dərk edə bilməsinə inanmır, insanda belə bir qabiliyyətin mövcudluğuna şübhə edir. İnsanın yaranmasında, onun həqiqət vəxa0 ya xəyal olmasında çaşbaş qalan şairxa0 hər şeyi allahın qüdrəti hesab edir, insanın isə bu qüdrət qarşısında acizliyini, imkansızlığını göstərir:

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Cahanə gəlmədənxa0 məqsəd nədir insanə, bilməm ki?

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Həqiqətmi bu xilqət, yoxsa bir əfsanə, bilməm ki?

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Mən idrak etmədim dünyayə gəlməkdən nədir hikmət,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Yaratmaqdan nədir hikmət bizi sübhanə, bilməm ki?

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Mücəssəm bir xəyalə bənzəyir timsalı imkanın,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Neçin dildadeyi-şövqüzxa0 xəyalistanə, bilməm ki?

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Kitabi-kainatın sirri heyrətbəxşi-im”andır,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Bu sirri kəşfə yoxdur yol neçin im”anə, bilməm ki?

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Bütün zərrati-aləm məzhəri-əsrari-qüdrətdir,

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Bunun həllində acizdir neçin fərzanə, bilməm ki?......

İdrakın gücünü, qüdrətini şübhə altına alan, həqiqəti xəyal sayan, insanı ilahi qüdrətinxa0 mahiyyətini, hikmətini anlamaqda aciz hesab edən M.Hadi özü də buna təəccüb edir; kainat bir kitabdır, onun hər bir vərəqi sirlərlə doludur. Hər bir misrası insanı heyrətə salır. Axı nə üçün insan idrakıxa0 bu sirri açmaqda, öyrənməkdə acizdir, onu kəşf etməyə qadir deyildir!?

“Kitabi-həyat” əsərində dəxa0 şair həmin görüşlərini davam etdirir. O, həyatın sirlərinə mat qaldığını bildirir; necə olur ki, həyat bir vücudu hər şeyi bilən, dərk edən bir arifə çevirir, onu maarif taxtında əyləşdirir, elmin ən yüksək zirvəsinə qaldırır və birdən əcəlin ovçu əlindəxa0 məhv edir? M. Hadi bu qənaətə gəlir ki, ariflər cahanın sirlərini kəşf etməkdə acizdirlər, gücsüzdürlər, təbiətin sirlıərini insanınxa0 ağlı, zəkası kəşf etməyə qadir deyildir.

Məhəmməd Hadi insanın qarşısında çox böyük vəzifələr qoyur. Şairə görə,bu vəzifələri o adamlar yerinə yetirə bilərlər ki, onların rəhbəri viucdan və ədalət olsun. İnsan məfhumu yaxşılıqla müşayiət olunur, onun əlindən yalnız yaxşılıq gəlməlidir. “Qış günlərində odlu fəğanlar” əsərində Məhəmməd Hadi yazır:

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Həmişə yaxşılıq baş verməli insan olanlardan,

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Yamanlıq sadir olmaz rəhbəri vicdan olanlardan.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0“Cahanda ölməyən bir yaxşılıqdır”! Çox gözəl bir söz,

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Gələnlər həpxa0 gedərlər aləmə mehman olanlardan.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Nədir milli məhəbbət qanmayanlarımız da qansınlar,...

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Çalışsınlar xilasə qərğeyi-tufan olanlardan.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Bu gündə qafil olmaq çox böyük milli cinayətdir.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Müsibət çöllərində aclığa qurban olanlardan!

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Sən ey qeyrətli Türk oğlu! Sən ey nəsli-kərəmpərvər!

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Diriği-himmət etmə şəfqətə şayan olanlardan!!!

Məhəmməd Hadinin 1917-cixa0 ilə qədər yazdığı əsərlərinin müəyyən hissəsində aqnostisizm özünü göstərir, insan idrakının acizliyi, dünyanın sirlərini dərk etmək qabiliyyətində olmaması, kainatın həmişə sirli qalacağıxa0 təsdiq və təlqin edilir. Lakin 1917-ci ildən başlayaraq yazdığı bir sıra əsərlərində insan idrakının böyük qüdrətə malik olması, yer aləminə sığmaması tərənnüm olunur, gec-tez “təmamən ruhi-əşyayə hakimi-mütləq olacağı” göstərilir. Bu baxımdan “Bəşər” adlı əsəri diqqəti cəlb edir:

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Bəşər! Ey canlı bir hikmət , böyük qüdrətlərin vardır,xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Böyük əqlin, böyük fikrin, böyük qüdrətlərin vardır.xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Dimağın bir xəzinə, yəni bir gəncineyi-əfkar,

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Tükənməz, bitməz, iştə bitsə də, bitməz olan əbhar!

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Sənin sənətlərinxa0 ciddən tənahi-parəziradır,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Sənin nami-büləndin, ey bəşər, ülviyyətaradır.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Kiçik bir varlığın vardır, böyükdür lakin idrakın,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0O göylərdən də yüksəkdir sənin ruhani əfkarın.xa0

Burada böyük mütəfəkkir insan idrakına olduqca böyük qiymət verir. İnsanın idrakını göylərdən uca, beynini xəzinə, özü də bitməz-tükənməz bir dəniz, okean hesab edir. Özü kiçik bir varlıq olan insanın idrakında, şüurunda bütöv bir aləmin sığışmasını, əks olunmasını alqışlayan M.Hadi, bu idrakın fələkləri də ehtiva edəcəyinə inanır. Dənizləri, torpağı öz hökmünə tabe edən insan göylərə də meydan oxumalıdır, insan idrakı səmada məskunlaşmalı, onun sirlərini açmalıdır:

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Dənizlə torpağı münqadi-fərman eylədin, indi—

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 O yüksək göylərə açmaqdasan şəhbali-ümmidi.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Sənin məfkurən, ey insan, demək ki, sığmayır xakə,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Onun üçün də çıxmışsan şücaət ilə əflakə.

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Yeri, dəryanı təsxir eyləmişdin, indi var balın,xa0

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Əvət, bundan da yüksəkdir səninxa0 şəhbali-iqbalın.

Səmanı fəth etməyə ruhlandıran, insana qol-qanad verən nədir? Əlbəttə, elm, bilik. Yalnız dərin elmi biliklərəxa0 yiyələnənlər səmanın, kainatınxa0 sirlərini kəşf edə bilərlər. Təfəkkür hələlik sirr olaraq qalan hadisələrixa0 təkamül sayəsində kəşf edibxa0 dünya səhnəsinə çıxara bilər. M.Hadi buna inanaraq yazır :

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Təkamülyabi-fikr olduqca, ey səyyari-cürətkar,

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 Təbiət sinəsində indilik məstur olan əsrar—

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Birər ərzi-cəmal eylər, çıxarlar səhni-dünyayə,

xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0 xa0Olursan hakimi-mütləq təmamən ruhi-əşyayə.